امروزه برای تاریخ شناسان و مورخین روشن است که چین باستان و ایران باستان از تمدنی غنی برخوردار و الگویی برای دیگرتمدن های معاصر خود بوده اند. در حالی که در چین باستان طب سوزنی به طور گسترده ای بکار گرفته می شد، در ایران قبل از اسلام به جای طب سوزنی، از حجامت و مشت و مال کردن در درمان بیماریها استفاده می گردید. در حقیقت در دوران باستان صاحبان تفکر و حکما متوجه شدند که وقتی سربازی در میدان جنگ مورد اصابت سنگ یا چاقو وشمشیر قرار می گیرد و زخمی می شود، بسیاری از بیماریهای او بهبود می یابد. این یافته به حکما آموخت که با فرو بردن سوزن و تیغ زدن می توان برخی از امراض را شفا داد.
با ورود اسلام به ایران بر غنای علمی و فرهنگی این مرز و بوم اضافه گشت، طوری که دیری نپایید که سطح علمی و فرهنگی ایرانیان بقدری رشد کرد که کارگران به عنوان کم درآمدترین قشر جامعه ترجیح می دادند بجای خرید لباس نو، کتاب های جدید بخرند و بخوانند، در این اثنا، طب ایرانی از قبل موجود، با طب اسلامی ادغام می شود و طبی بی نظیرموسوم به طب سنتی-اسلامی شکل می گیرد که یکی از رفتارهای درمانی مهم درآن، حجامت می باشد.
با توضیحات فوق می توان گفت که حجامتی که در دوران باستان انجام می گرفته، حجامتی ناقص بوده است و حجامت کامل را باید میراث گران بهای تمدن ایرانی-اسلامی دانست. در حجامت کامل، تمام جوانب از جمله زمان مناسب، سن، جنسیت، مزاج ، تغذیه بیمارو آداب معنوی و نکات ظریف دیگر که در ادامه می آید لحاظ می گردد. همچنین حجامتی که توسط پزشکان اروپایی همچون دکتر یوهان آبله در آلمان انجام می گرفت را باید مصداق حجامت ناقص دانست. اما با بررسی گفته ها و مستندات این پزشک برجسته می توان دریافت که همین حجامت ناقص، بسیار کارساز و مشکل گشا بوده و توانسته است بیماریهایی را درمان کند که طب شیمیایی از درمان آنها عاجز بوده است. در این رابطه، دکتر یوهان آبله اظهار می دارد که حجامت برقرار کننده تعادل اعمال بدن و آزاد کننده گیرو بست های اعضای بدن است و می توان در آلمان هفتادوپنج درصد از بیماریها را با حجامت درمان کرد.
برخی از پزشکان جدید که در زمینه طب سنتی-اسلامی سررشته ایی ندارند، فلسفه حجامت را فقط گرفتن خون و کاستن از فشارزیاد آن می دانند. اما طب سنتی-اسلامی بر این باور است که حجامت اگر به صورت اصولی و با بکار بستن دستورات معصومین(ع) و حکمای بزرگ انجام شود، اثر قطعی در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماریها دارد.
در اینجا لازم می دانم که برخی از اصول کلیدی حجامت کامل را بیان نمایم.
یکی از اصول حجامت که همواره مورد تأکید امام رضا(ع) بوده است ، انجام آن در زمان سیری بوده است. حضرتش در این مورد می فرمایند: حجامت در حال گرسنگی هیچ سودی جز گرفته شدن مقداری خون ندارد. بنابراین فردی که قصد انجام حجامت دارد باید حدود بیست دقیقه قبل از حجامت چند عدد خرما با مقداری آب یا یک قاشق عسل با مقداری آب و یا یک انار شیرین میل کند. و همچنین باید در نظر داشت که معده فرد حجامت شونده، نباید کاملا پر باشد که در این صورت امکان استفراغ درهنگام حجامت وجود دارد. لذا توصیه می گردد که معده شخص حجامت شونده نیمه پر از میوه های فوق الذکر و آب و عسل باشد.
یکی دیگر از اصول حجامت این است که فرد حجامت کننده باید حداقل بیست دقیقه برای انجام هر حجامت وقت بگذارد تا نتیجه مطلوب حاصل گردد.بهتر است که دفعات خونگیری با لیوان بیشتر ولی مدت مکش کمتر باشد. به عنوان مثال پنج مرتبه خونگیری سه دقیقه ای در حجامت عام که بین دو کتف انجام می شود، نتیجه ی بهتری از سه مرتبه خونگیری پنج دقیقه ای در بردارد.
در ضمن همانطور که در طب سوزنی، باید مکان های خاصی در بدن هدف قرار داد، یک متخصص مجرب طب سنتی-اسلامی هم باید نقاط خاصی از بدن به منظور حجامت با تیغ جراحی خراش دهد تا فرد حجامت شونده نتیجه مطلوب بگیرد.
نکته دیگر آنکه فرد حجامت کننده باید مزاج فعلی بیمار را ارزیابی کند و در صورت مشاهده غلبه خلط دم، صفرا یا سودا حجامت تر(همراه با خونگیری) انجام دهد، اما اگرفقط غلبه خلط بلغم وجود داشت ، حجامت خشک یا همان بادکش بدون خونگیری باید انجام داد.
همچنین از نظر نباید دور داشت که زمان انجام حجامت در اثر بخشی آن حائز اهمیت می باشد. ائمه اطهار(ع) تأکید داشتند که حجامت در اول روز یا آخر روز انجام بگیرد و همچنین ایشان به انجام حجامت در هنگام کامل بودن قرص ماه اصرار داشتند. چرا که در اول و آخر روز که خورشید طلوع و غروب می کند و هنگام کامل بودن ماه، بیشترین جاذبه از ناحیه خورشید و ماه متوجه زمین و ساکنین آن می شود و به این ترتیب، خروج رسوبات و مواد زائد خون درحین حجامت، سریعتر و بیشتر صورت می گیرد.
شرح کامل برد درمانی حجامت موجب اطاله کلام است لذا به عنوان نمونه سه مورد از آثاردرمانی حجامت عام را بررسی می کنیم: ۱- برطرف کردن گرفتگی های عروق کرونر قلب از طریق وارد کردن فشار به آن عروق و لایروبی آنها.۲- تقویت سیستم ایمنی بدن: بدن انسان در اثر مکش های قبل و بعد از ایجاد خراش و تعدد خراشها تصور می کند که بشدت مجروح شده است، در حالیکه اینطور نیست. لذا شروع به افزایش تعداد گلبول های سفید می کند که این منجر به تقویت سیستم دفاعی شخص حجامت شونده می شود.۳- رفع آلرژی ها: فرض کنید فردی به انگور حساسیت دارد، برای رها شدن از آن باید محل حجامت عام را کمی آغشته به آب انگور کرد سپس با ایجاد خراش های خیلی کوتاه(نقطه ای) در آن محل، مکش انجام داد.
از دیگر نکاتی که باید مورد توجه قرار بگیرد عدم مصرف لبنیات، ترشیجات و سایر سردیجات در بیست و چهار ساعت قبل و دوازده ساعت بعد ازحجامت می باشد. البته در این مورد افرادی که طبع ومزاج گرم دارند، مستثنی هستند. در ضمن مصرف تخم مرغ بیست و چهار ساعت قبل و بعد از حجامت ممنوع می باشد. و همچنین تا سه ساعت بعد از حجامت از خوردن نمک و غذای شور باید پرهیز کرد و تا دوازده ساعت پس از حجامت استحمام ممنوع می باشد.
در خاتمه یادآورمی شوم که دو گروه حجامت را در نظر مردم بی اعتبارو بی وجه می کنند که باید از آنها بر حذر بود: ۱- پزشکانی که بدون تخقیق و تفکر، حجامت را زیر سؤال می برند و با سؤاستفاده از جایگاه خود، مردم را از انجام آن منع می کنند.
۲-حجامی که در زمینه طب سنتی-اسلامی تخصص کافی ندارند و اصول دقیق حجامت را به کار نمی بندند و در نتیجه نمی توانند بیماران و حجامت شوندگان را سوار برکشتی ایمن حجامت کنند و به ساحل امن سلامت برسانند .
فرجاد عباسی، محقق و مدرس طب سنتی-اسلامی و عضو موسسه تحقیقات حجامت ایران
